دربارة اینکه چرا کشورهای اسلامی عقب افتاده‏اند، باید گفت: این مسئله علل و ریشه‏های تاریخی مختلفی دارد و بررسی جامع و همه جانبه آن، نیازمند کاوش هایی ژرف و گسترده است. با این حال می‏توان به پنج عامل اساسی در این زمینه اشاره کرد:
1. مسلمانان بر اساس انگیزش و هدایت‏های دینی، مسیر رشد تعالی را پوییدند و بر اثر انحراف از دین و آلودگی به مفاسد دنیاپرستی و سستی و کاهلی، به انحطاط و عقب ماندگی گراییدند.
2. نظام‏های سیاسی فاسد و استبدادی نیز نقش مهمی در این زمینه داشتند. این نظام‏ها به جای همّت در جهت رشد و پیشرفت مسلمانان، فقط به فکر حفظ قدرت خویش و صرف هزینه‏های عمومی مسلمانان در جهت خوش‏گذرانی و رفاه خود بودند. وجود این نظام‏ها و حاکمان فاسد، خود ناشی از انحرافات سیاسی صدر اسلام پس از رحلت پیامبر عظیم‏الشأن و انحرافات اعتقادی و اجتماعی بعد از آن بود. این نظام‏های سیاسی، بر شخصیت و منش انسان‏ها و فرهنگ این جوامع آثار زیان باری نهاد.
3. بیگانگان و استعمارگران برای عقب نگاه داشتن کشورهای جهان سوم ـ از جمله مسلمانان ـ و استثمار منابع انسانی و طبیعی تهاجم گسترده ای به این کشورها داشتند.
4.فقدان انسجام ووحدت جامعه اسلامی و سرگرم شدن مسلمانان به تفرقه و جنگ‏های داخلی و جانشین ساختن شعارهای استعماری ـ همچون ناسیونالیزم و پان‏عربیزم ـ به جای تکیه بر اصول‏گرایی و اتحاد بین‏الملل اسلامی، از دیگر علل عقب ماندگی مسلمانان است.
5.آشفتگی در بافت طبقاتی جامعه وتولیدات تصنعی نیز از دیگر عوامل انحطاط مسلمانان می باشد در پی جنگ ها و مهاجرت ها بافت طبقاتی شهرها و حتی روستاها دگرگون شده و زمینه برای حضور عده ای نورسته فراهم شد و به موازات آن تقریباٌ از دورانی که اروپا به سوی صنعتی شدن حرکت کرد ،جوامع اسلامی به صورت بازار مصرفی کالاهای ساخت اروپا در آمدند ،بازارهایی که برای تامین هزینه های مصرفی خود به ناچار می بایستی ذخایر و منابع خود را در اختیار ایشان قرار دهد و همین امر منجر به انحطاط مسلمانان شد
البته ناگفته نماندکه به رغم عقب ماندگی جوامع اسلامی از پیشرفت در صنعت و دانش، امروز نیز اندیشه و تمدن اسلامی جانمایه و پتانسیل نیرومندی برای احیا دارد و بر عکس، تمدن غرب به شدت گرفتار انحطاط فرهنگی و زوال‏پذیری شده است. در این فرصت اگر مسلمانان بخواهند جایگاه شایسته خود را دریابند، رعایت نکات زیر بایسته است:
1. بالا بردن سطح شناخت و بینش‏های دینی در همه ابعاد آن
2. تقویت روح ایمان و تقوا و استواری در دین و مبارزه با کژی‏ها
3 ارتقای دانش و سطح علمی
4. ارتباط وثیق و همدلی در سطح بین‏الملل اسلامی و تعاون و همکاری گسترده و همه جانبه مسلمانان
5. از میان برداشتن نظام‏های فاسد
6. تلاش همه جانبه و همگانی در جهت ایجاد و احیای تمدن عظیم و مدینه فاضله اسلام
7. اعتماد به نفس و دوری از خودباختگی.
برای آگاهی بیشتر به منابع زیر مراجعه شود : 1. زین‏العابدین قربانی، علل پیشرفت و انحطاط مسلمین،تهران :دفتر نشر فرهنگ اسلامی 2. احمد موثقی، علل ضعف و انحطاط مسلمین در اندیشه‏های سیاسی و آرای اصلاحی سید جمال‏الدین اسدآبادی3. روژه گارودی، آمریکا پیشتاز انحطاط، ترجمه قاسم منصوری 4. قانع عزیزآبادی، علل انحطاط تمدنها 5. رجبی، ریشه‏های ضعف و عقب‏ماندگی مسلمانان 6. ویل‏دورانت، تاریخ تمدن، ج 4، ترجمه گروهی از نویسندگان ص 393 تا ص 432. 7.گوستاولوبون، تاریخ تمدن اسلام و غرب 8. پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران ،علی اکبر ولایتی، تهران :مرکز اسناد و خدمات پژوهشی .

میرمیران